Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο «Τέχνη & Εκπαίδευση: Διδακτικές και Παιδαγωγικές προσεγγίσεις στο Σχολείο του 21ου αιώνα»,

2015

​​ Ατομικό ίχνος, συλλογικό πεδίο

Δρ. Κορίνα Πρεβεδουράκη, εικαστικός

Κωνσταντίνα Μπολιεράκη, March, ​​ εικαστικός

Εισαγωγή

Θα μπορούσε ίσως η αλληλεπίδραση μεταξύ μαθητών/ριών ενός ανοικτού σχολείου και των πολιτών μιας πόλης να συνδέει τη θεωρία με την πράξη, αλλά και τους ανθρώπους μεταξύ τους; Μπορούμε να στοχεύουμε στην αειφόρο ανάπτυξη αν δεν ενεργοποιήσουμε τη φαντασία, την καλλιέργεια της κριτική σκέψης και της περιβαλλοντικής και πολιτισμικής ευαισθητοποίησης των νεαρών ανθρώπων;

Το σχολικό έτος 2013-2014 συμφωνήθηκε με την Α΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων για τη συνεργασία μεταξύ του Καλλιτεχνικού Σχολείου Γέρακα και του αρχαιολογικού χώρου της Αρχαίας Αγοράς. Η αρχική μελέτη των μαθητών/τριών εικαστικής κατεύθυνσης επικεντρώθηκε στη σπουδή «Διερεύνηση της μορφής» μέσω των γλυπτών έργων-προτομών, που εκτίθενται στη Στοά Αττάλου. Μελετώντας τις προτομές αναγνωρίζαμε στοιχεία στη μορφή, που αντανακλούσαν τις κοινωνικές δομές και αξίες διαφορετικών χρονικών περιόδων.

Με αφορμή τα ερεθίσματα που αποκομίσαμε από τον συγκεκριμένο χώρο και το πολιτισμικό του περιεχόμενο, το σχολικό έτος 2014-2015 προτείναμε μια δια­δρα­στι­κή εικαστική εγκατάσταση με σκοπό την αισθητική και κοινωνική αγωγή των συμ­μετεχόντων.

Στόχος της εικαστικής εγκατάστασης η βιωματική προσέγγιση κοινωνικών δο­μών τόσο από τους/τις μαθητές/τριες, όσο από κάθε μετέχοντα επισκέπτη σε διαφο­ρετικές πολιτισμικές περιόδους. Με τον τρόπο αυτόν επιδιώκαμε τη διερεύνηση της μορφής στην εποχή των εικόνων και του διαδικτυακού γίγνεσθαι. Η εικαστική εγ­κατάσταση αναπτύσσεται σε μία κατακόρυφη στήλη που ενσωματώνει μια χρονική ανασκόπηση. Αναφέρεται σε τρεις διαφορετικές μορφές κοινωνικής δομής. Κάθε επίπεδο αυτής της στήλης αφορά σε κομβικά χρονικά σημεία κοινωνικών μοντέλων.

Το πρώτο επίπεδο μέσα από ένα καλειδοσκόπιο εικόνων αναφέρεται σε πρωταρχικές μορφές κοινωνίας. Το δεύτερο επίπεδο επικεντρώνεται στην κλασική περίοδο της Αρχαίας Αθήνας, όπου κυριαρχούσαν οι αρχές της ισοτιμίας και της ισονομίας για τους Αθηναίους πολίτες. Το τρίτο επίπεδο εστιάζει στη σχέση άτομο - σημερινή κοινωνική πραγματικότητα. Στη διάδραση που προτείνεται καλείται ο θεατής αφού καθρεπτιστεί στη μακέτα της Αγοράς και αποτυπωθεί η εικόνα του ψηφιακά, να καταγράψει το e-mail και τη χώρα του, ώστε στη συνέχεια να λάβει ηλεκτρονικά τη φωτογραφία του. Επιπλέον σε ένα ταμπλό, όπου εικονίζεται ο παγ­κόσμιος χάρτης τοποθετεί μια ακίδα στην περιοχή όπου σχηματίζεται η χώρα του ή η πόλη του, συμβολίζοντας με αυτή την πράξη το διαχρονικά πολυπολιτισμικό χαρακτήρα της Αρχαίας Αγοράς των Αθηνών.

Συνεπώς με αφορμή τη μελέτη της αρχαιότητας και με τη συμβολή της αξιοποιώντας και τη διαδικτυακή επικοινωνία, οι μαθητές και οι μαθήτριες προσέγγισαν γόνιμα και δημιουργικά τη δική τους πραγματικότητα, η οποία εμπεριέχει και το ψηφιακό χώρο.

Κριτήρια

Σύμφωνα με την κοινή πεποίθηση, ότι οι Τέχνες αποτελούν ουσιώδες βίωμα, μέσον και αποτέλεσμα στο ανοιχτό και εν εξελίξει σύστημα, της ανθρώπινης ευφυΐας, καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής, η σύζευξη αντίληψης και τέχνης ως μέρος του επιστητού επιβεβαιώνεται συνεχώς. Σε μια εποχή όπου η καινοτομία και η δημιουργικότητα αποτελούν καίριο αίτημα, η Τέχνη και η Παιδεία έχουν χρέος να οδηγούν τόσο τις αισθήσεις όσο και το μυαλό των νέων, συνεισφέροντας στην καλλιέργεια και ανά­πτυξη της ευφυΐας τους δηλαδή στη νοηματοδότηση των γεγονότων και στη δη­μιουργική σκέψη. Τα περισσότερα εργαλεία, που εξυπηρε­τούν τον παραπάνω σκοπό βρίσκονται ενσωματωμένα στις Τέχνες όπως είναι η καλ­λιτεχνική δημιουργία ως έκφραση και εμπειρία, ως μνήμη και ανάγκη, ως γνώση και επιθυμία επικοινωνίας και αποσκοπούν τόσο στην πρόοδο της αισθητικής αγωγής αλλά και στην ανάπτυξη ανθρώπινων ιδιοτήτων¹. Ως εκ τούτου παιδεία και τέχνη λειτουργούν συμπληρω­ματικά, συμβάλλοντας με ιδιαίτερο τρόπο στη συμβατική μέθοδο διδασκαλίας. Με την πάροδο του χρόνου, μάλιστα, αναδεικνύονται ως σημαν­τικοί αρωγοί στη δια­δικασία εμπέδωσης της διδακτέας ύλης, συνδέοντας ουσιαστικά και αποτελεσματικά τα υποκείμενα και τα αντικείμενα μάθησης, καθορίζοντας την εκπαιδευτική λειτουρ­γία, εμψυχώνοντας τους παιδαγωγούς και τους εκπαιδευόμενους υπό το πρίσμα του πολιτισμού με επακόλουθο η γνώση να αξιοποιείται στη δια­μόρφωση του προσω­πικού ήθους. Σε επιστημονικό επίπεδο, οι εν λόγω πρακτικές διερευνώνται από τη θεωρία περί πολλαπλών μορφών νοημοσύνης στην εκπαιδευτική διαδικασία². Στο παραπάνω προβληματισμό η παιδαγωγία, απαν­τώντας, επιδιώκει να μεταμορφώνει τα δομικά χαρακτηριστικά των ανθρώπων: τις αισθήσεις και τη νοημο­σύνη, την ευφυΐα και την ενορατική γνώση, τη συναισθημα­τικότητα και τον ορθο­λογισμό, επιπρόσθετα οι «εξελικτικές θεωρήσεις» και η «δια βίου μάθηση» υπο­στηρίζουν το γνωστικό και το συναισθηματικό πεδίο ως εξελικτικούς παράγοντες της μάθησης³. Πρώτιστα επι­ζητά να ενισχύει την ενεργό συμμετοχή και τη βιωματική πρόσληψη τόσο των θετικών και θεωρητικών εννοιών όσο και των έργων ή αφη­γή­σεων, οδηγώντας προς το είδος εκπαίδευσης η οποία συμπεριλαμβάνει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, όπως αισθήσεις, νοημοσύνη, ευφυΐα, ενορατική γνώση, συναι­σθη­ματι­κότητα, ορθολογι­σμό, μαθημα­τι­κές έννοιες, ποίηση, αφήγηση, ενεργό συμ­μετο­χή. Με γνώμονα την ιδέα της ολιστικής αντιμετώπισης της καθολικότητας της σκέ­ψης και της γνώσης δεν έχει καθορισθεί μόνο το πνεύμα της αναγέννησης αλλά κάθε διαδικασία σπουδής στις τέχνες⁴.

Στην ιδέα της ολιστικής αντιμετώπισης της γνώσης εξελίχθηκε η μελέτη και η εκ­­παιδευτική διαδικασία την οποίαν ακολουθήσαμε συνδέοντας εργαστηριακή και θεω­ρητική εκπαίδευση προκειμένου να πραγματοποιηθεί μια διετής εκπαιδευτική δράση με θέμα «Αρχαία Αγορά: Πόλις – Παιδεία - Πολιτισμός».

Η υποστήριξη της ενεργητικής συμμετοχής στη μάθηση μέσα από την ομαδική ισότιμη συνεργασία των εκπαιδευόμενων ενίσχυσε την «ομαδική συνεκτικότητα»⁵ και την αγωγή βάσει των οποίων οι μαθητές και οι μαθήτριες συνειδητοποίησαν ότι, ανεξάρτητα από τη γνώση, περισσότερο, ανοίγει το νου προς αρετές απαραίτητες για την ενήλικη ζωή διαμορφώνοντας και το προσωπικό ήθος, είτε αυτό εκδηλώνεται ως συμπεριφορά είτε ως συναισθήματα που προκαλεί στους άλλους⁶. Σε κάθε ανάλογη περίπτωση όταν η εκπαιδευτική διαδικασία συναντάται με την Τέχνη, εμπλουτίζει τους νέους ώστε να μαθαίνουν πιο αποτελεσματικά, να συγκρατούν και να εφαρ­μό­ζουν ανάλογα όσα έχουν αποκομίσει, να ενδιαφέρονται για τη μάθηση και τη γνώ­ση, έχοντας διαπιστώσει βιωματικά τη βελτίωσή τους και έχοντας νιώσει αισιοδοξία. Διότι η σύνδεση της διδασκαλίας με την τέχνη στο Σχολείο του 21ου αιώνα προάγει τη δημιουργική έκφραση και αναπτύσσει ένα «ζωντανό» νοητό άξονα σχολείου - κοινωνίας, ορίζοντας έναν κοινό τόπο όπου ανταλλάσσονται ιδέες, εμπειρίες, αναζητήσεις⁷.

Η προσωπική ιστορία συνδέεται με την ιστορία των άλλων διότι σε όλες τις κουλτούρες η ανάγκη ομαδικής ταυτότητας είναι εξίσου δυνατή αλλά είναι και απαραίτητο να συνδέεται με την ατομική ταυτότητα. Αναγνωρίζοντας οι νέοι τα σημεία του χρόνου, του τόπου και του ανήκειν αναπτύσσουν πιο ολοκληρωμένα την προσωπική τους ταυτότητα⁸. Η διαδικασία συνειδητοποίησης του εαυτού ως ξεχωρι­στή οντότητα, ξεκινά από την παιδική (πρωτογενή) εμπειρία και, διανύοντας τη διαδρομή προς την ενήλικη ζωή, βασίζεται στην αξιοποίηση και τον εμπλουτισμό των βιωμάτων, τον πειραματισμό, την κατανόηση, τη δημιουργία. Μέσα σε αυτή τη διαδι­κασία κάθε νεαρό άτομο – μαθητής/τρια επιτυγχάνει τη σταδιακή του προσαρ­μογή στο περιβάλλον, φυσικό και κοινωνικό. Το πέρασμα που προαναφέρθηκε σηματο­δοτείται από ένα είδος «συμβολικής αντίληψης»⁹. Αυτό το συμβολικό σύστημα καθορίζει και τη διάσταση που αποκτά πλέον η σχέση του νέου ανθρώπου με την πραγματικότητα, στη διαμόρφωση της οποίας συμβάλλει με τα επιτεύγματά του. Δηλαδή ο άνθρωπος δεν ζει πια σε έναν κόσμο ωμών γεγονότων ή άμεσων φυσικών αναγκών, αλλά διακρίνει και αναγνωρίζει τις διαφορές που προκύπτουν στη σχέση του εαυτού με τη φύση, διερωτάται για το άγνωστο, γνωστοποιεί αυτά που σκέφτεται, αυτά που τον συγκινούν ή αυτά που τον φοβίζουν. Διαπιστώνει ότι βιώνει συναι­σθή­ματα, ελπίδες και φόβους, ψευδαισθήσεις και απογοητεύσεις, συμβολοποιεί αντι­κείμενα και ενέργειες προκειμένου να κατανοήσει ή να «γητέψει», να μεταβάλ­λει, όπως αναφέρει ο γνωστός αρχαιολόγος Gordon Childe στην «Ιστορία των εργα­λείων», ό,τι τον περιβάλλει. Προκειμένου να ξεπεράσει την εσωτερική του διάσπαση, να άρει το διαχωρισμό του από τη φύση, όπως αναφέρει ο Erich Fromm στον «Άνθρωπο για τον εαυτό του»¹⁰, διαμορφώνει και επαναδιαμορφώνει τη γνώμη του για τα πράγματα, διότι, σύμφωνα με τον Επίκτητο, «δεν είναι τα πράγματα, αλλά οι γνώμες και οι φαντασίες του ανθρώπου για αυτά». Ως εκ τούτου η συμβολική διάσταση που έχουν οι μορφές της πολιτισμικής ζωής του ανθρώπου σε όλο τους τον πλούτο και την ποικιλία καθορίζουν τον καινούργιο δρόμο που ανοίγεται στον άνθρωπο – το δρόμο του πολιτισμού¹¹.

Τα νεαρά άτομα έχουν την τάση του «ειδέναι», την περιέργεια να μαθαίνουν, την τάση να βιώνουν καθετί, να συγκρατούν γνώσεις, ιδέες, σύμβολα και εμπειρίες, δηλαδή να αποκτούν πείρα και γνώσεις ή, άλλως, συνείδηση (συνειδέναι). Επομένως με το βιωματικό τρόπο που ακολουθεί η καλλιτεχνική παιδεία επιδιώκεται ο εμ­πλου­τισμός της γνώσης, η επίδραση στη διαμόρφωση της προσωπικότητας, του χαρα­κτήρα και της συμπεριφοράς, η αφύπνιση «του πάθους να καταλάβει», η εμπειρία «με προοπτική τον εμπλουτισμό της σχέσης των ατόμων με το κοινωνικό περιβάλλον, με τη ζωή»¹². Στο πλαίσιο αυτό, τα καλλιτεχνικά έργα και οι δράσεις αποτελούν την προϋπόθεση και το αποτέλεσμα ομαδoσυνεργατικής μεθόδου διδασκαλίας, μέσω της οποίας επιδιώκεται ο περιορισμός των προκαταλήψεων και η ενίσχυση της «ομαδικής συνεκτικότητας»¹³, ώστε να διασφαλίζονται ισοδύναμοι ρόλοι στην επικοινωνία ανάμεσα σε διαφορετικούς ανθρώπους, να ενισχύεται η δυναμική της ομάδας, να διευκολύνεται ο καταμερισμός εργασίας, να βελτιώνεται η αποδοχή και η ανοχή στις ιδιαιτερότητες των μελών κάθε ομάδας. Η επαφή και η ενασχόληση, η αφομοίωση των αιτίων και των αποτελεσμάτων της καλλιτεχνικής δημιουργίας Τέχνης ως μεθόδου διδασκαλίας διαφόρων διδακτικών αντικειμένων εκτός από μέσον από­κτησης της γνώσης και κατανόησης του εαυτού, συμβάλλει στην καλύτερη κατα­νόη­ση του περιεχομένου σπουδών και ταυτόχρονα ενισχύει τα παιδιά, προε­τοι­μάζοντάς τα για τα χρόνια που θα ακολουθήσουν μετά την αποφοίτησή τους. Καλλιεργεί εποι­κοδομητικές συνήθειες και πειθαρχία, ενώ επιδρά βελτιωτικά στην κοινωνικοποίηση των νέων¹⁴. Οι κοινές δράσεις, οι τελετές, τα σύμβολα , τα ήθη και έθιμα συνθέτουν την παράδοση της κοινωνικής ομάδας¹⁵, και η παράδοση είναι κάτι το ολοζώντανο και εξαιρετικά μεταβλητό¹⁶. Αναγνωρίζοντας αλλαγή στην προέκταση των ιδεολο­γικών αρχών του Διαφωτισμού και μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του προ­ηγούμενου αιώνα το σχολείο μεταβίβαζε μοντέλα σκέψης και συμπεριφοράς, προσδίδοντας συνέχεια στο παρελθόν παρά προκαλώντας ρήξη μαζί του. Μέσω του εκπαιδευτικού η κουλτούρα ενσαρκωνόταν στην προσωπικότητα των εκπαιδευό­μενων και ξαναγεν­νιόταν. Σύμφωνα με τις επικρατούσες συνθήκες το σχολείο τείνει να αυτοπροσδι­ορίζεται ως τόπος συνάντησης διαφορετικών αντιλήψεων και μορφών κουλτούρας. Από τη μια πλευρά οι παραδοσιακές αρχές πολιτιστικής καλλιέργειας υπολει­τουργούν, καθώς ισχύουν τύποις αλλά όχι ουσία¹⁷. Από την άλλη πλευρά συνε­χώς πληθαίνουν άλλοι τύποι κουλτούρας γεγονός που οφείλεται στη βιομηχανία της κουλ­τούρας και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης¹⁸. Παράλληλα ως μηχανή μνήμης, μά­θη­σης, έκφρασης, πληροφορίας, ψυχαγωγίας λειτουργεί ο υπολογιστής, συνεπώς ο έφη­βος δικαιούται να αμφισβητήσει την ισχύ της καλλιτεχνικής παιδείας αν αυτή δεν συνοδεύεται από διάλογο.

Περιεχόμενο δράσης

Το Καλλιτεχνικό Σχολείο Γέρακα με άξονες την Τέχνη και την Εκπαίδευση, προετοίμασε την εγκατάσταση για την οποίαν θα γίνει εκτενέστερη αναφορά στη συνέχεια με την ελπίδα να συμβεί συνάντηση μαθητών, πολιτών και των περιηγητών της Αθήνας του σήμερα με την Τέχνη, την Παιδεία και την Τεχνολογία. Η προσέγγιση που υιοθετούμε ως εκπαιδευτικοί και ταυτόχρονα εικαστικοί, ως δάσκαλοι και καλλιτέχνες, εμπεριέχει την παρατήρηση και το διάλογο, την αναζήτηση του νοήματος σε καθετί. Επιπλέον, όμως, εμπεριέχει και εργαλεία συμβολικής έκφρασης¹⁹, δηλαδή καθιερωμένες μορφές της κουλτούρας, θεωρούμενη ως σύνθετη ολότητα, η οποία περικλείει τις γνώσεις, τις πεποιθήσεις, την τέχνη, την ηθική, το δίκαιο και όλες τις ικανότητες που αποκτά ο κοινωνικός άνθρωπος με σκοπό την επικοινωνία²⁰.

Επιλέξαμε τον αρχαιολογικό χώρο της Αρχαίας Αγοράς, ο οποίος κοσμείται με τα εκθέματα του Μουσείου Στοάς του Αττάλου. Μέσα στο ιδιαίτερο αυτό το περιβάλλον εμψυχώσαμε τους μαθητές/ριες να ερευνήσουν τις έννοιες «περιεχόμενο» και «μορφή», ώστε να αποτιμήσουν τα καθαρά κριτήρια της τέχνης, που είναι ο ρυθμός και η αρμονία, η «ολόπρωτη αξία της ζωής και των πραγμάτων»²¹. Η αρχή έγινε την ακαδημαϊκή χρονιά 2013-14 στο πλαίσιο της συνεργασίας μας με το ΥΠΠΟ και την Εφορεία Αρχαιοτήτων Αθηνών, οπότε παρουσιάσαμε στη Στοά του Αττάλου τη «Διερεύνηση της Μορφής»²². Πρόκειται για σειρά έργων με κάρβουνο και μολύβι, που βασιζόταν στη φυσιοκρατική απόδοση μορφών από μαρμάρινες προτομές από την κλασική εποχή έως το 2ο μ.Χ. αιώνα, οι οποίες φιλοξενούνται στην Αρχαία Αγορά. Τα παιδιά μελέτησαν και επιδίωξαν να αποδώσουν τις μορφές ως πορτραίτα ενώ σε κάθε μορφή αναγνώριζαν στοιχεία που αντανακλούσαν τις κοινωνικές δομές και αξίες διαφορετικών χρονικών περιόδων. Ενδεικτικά αναφέρονται χαρακτηριστικές σκέψεις παιδιών, ως επισήμανση στα συναισθήματα που γεννήθηκαν από τη συμμετοχή τους στη διαδικασία. Η Μ. Ρ., της Γ΄ Γυμνασίου, σημειώνει: «Με ένα μολύβι στο χέρι. Και όμως συνδέομαι ψυχικά, εγώ ένα ζωντανό ον, με μια άψυχη αλλά ταυτόχρονα “ζωντανή” μορφή». Ο συμμαθητής της Γ. Σ., υποστηρίζει: «Διαφορετικές εκδοχές μιας περασμένης εποχής, άτομα άγνωστα μεταξύ τους “επιστρέφουν” για μια στιγμή και συναντιούνται με μένα». Κατά κάποιον τρόπο, επομένως, διαπιστώνουμε ότι ως δημιουργοί οι μαθητές και οι μαθήτριες βρέθηκαν αντιμέτωποι με το αίνιγμα της παρουσίας του προσώπου που «επιστρέφει», επηρεάζει ως βίωμα, γίνεται πλέον ίχνος μνήμης και στοιχείο της σύγχρονης καθημερινότητας.

Στη συνέχεια αυτής της παιδαγωγικής δράσης στον ίδιο χώρο και μετά τη διαδικασία διερεύνησης της μορφής (πορτραίτου), οι μαθητές/τριες συνεχίζοντας την ερευνητική, εκπαιδευτική διαδικασία προέβησαν στη μελέτη και στην κατασκευή μιας εικαστικής εγκατάστασης, στην οποίαν διερευνάται με διαφορετικό τρόπο η συμβολική μορφή του σύγχρονου ειδώλου έτσι όπως αυτό προβάλλεται μέσω του διαδικτύου. Επιπλέον η δημιουργική σκέψη των παιδιών κατακτώντας σύγχρονες καλ­­λιτεχνικές συμβάσεις, οδηγήθηκε στη διαμόρφωση ενός «παρατηρητηρίου συλλογικότητας», αφού η διαδραστική εγκατάσταση που προτάθηκε και εκτέθηκε στην Αρχαία Αγορά έγινε σημείο αναφοράς για κάθε επισκέπτη, μαθητή ή περιηγητή, διότι η κοινωνική λειτουργία της Τέχνης εκτείνεται στο σύνολο, δεν απευθύνεται σε μια συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα αλλά σε μια συλλογικότητα, καταργώντας τα σύνορα, ενώνοντας τους ανθρώπους. Η υλοποίηση της καλλιτεχνικής δημιουργίας εμπεριέχει διάφορες τεχνικές, ανάμεσά τους και την τεχνολογία της πληροφορικής αναγνωρίζοντας σημεία σύνδεσης ανάμεσα στην κλασική αρχαιότητα και στο σή­μερα²³. ​​ Με τις σκέψεις και τα ερεθίσματα που είχαμε αποκομίσει από το χώρο και το πολιτισμικό του περιεχόμενο, το σχολικό έτος 2014-15 προχωρήσαμε σε μια δια­δραστική εγκατάσταση. Επιδιώκαμε τρόπο ​​ γεφύρωσης μιας πολιτιστικής πορείας 25 αιώνων, διερευνώντας τη διαλεκτική σύνθεση του χωροχρονικού ίχνους, όταν η σύγχρονη παγκοσμιοποιημένη κοινωνία, η διαδικτυακά εξελιγμένη, συναντά -είτε ως «θέση» είτε ως «αντίθεση»- την άμεση επικοινωνία. Η εικαστική δράση παρου­σιά­στηκε σε συλλογική παρουσία του Καλλιτεχνικού Σχολείου Γέρακα που έφερε τον τίτλο «Η Σύγχρονη Καλλιτεχνική Παιδεία στην Αρχαία Αγορά II, Πόλις - Παιδεία - Πολιτισμός». Η εγκατάσταση πρόσφερε τόσο στους μαθητές και τις μαθήτριες όσο και σε κάθε μετέχοντα επισκέπτη της Αρχαίας Αγοράς τη δυνατότητα διερεύνησης των υφιστάμενων κοινωνικών δομών σε διαφορετικές χαρακτηριστικές πολιτισμικές περιόδους, ιστορικές αλλά και προϊστορικές. Αξιοποίησε τις νέες τεχνολογίες (ΤΠΕ) και μέσω του διαδικτύου προσέδωσε στη συγκεκριμένη δράση παγκόσμια διάσταση. Στην εικαστικοπαιδαγωγική θεωρία του, ο Γιοχάνες ΄Ιττεν αναφέρει ως στόχο τη σύνθεση πνεύματος, σώματος και ψυχής, τη σύνθεση σκέψης, αίσθησης και ενέργειας, τη σύνθεση όρασης, αναγνώρισης και βιώματος ώστε να έχουμε «αληθι­νές» εργασίες εικαστικής δημιουργίας²⁴. Αυτό είναι και το σημείο όπου η τέχνη συναντά την παιδαγωγία αφού ο παιδαγωγός παραλαμβάνει αντικειμενικές αξίες με τη μορφή των μορφωτικών αγαθών και επιδιώκει τις αντικειμενικές αυτές αξίες να τις εμπνεύσει και στο μαθητή.²⁵ Τότε κάθε διδασκαλία δυνάμει είναι ένα καλλιτέχνημα. ​​ Η δημιουργία του πρωτότυπου εικαστικού έργου, που σταδιακά διαμορφώθηκε μέσα από την εκπαιδευτική διαδικασία, πρόσφερε τη χαρά της επικοινωνίας με άλλους ανθρώπους, στο χωροχρονικά καθορισμένο σημείο παρουσίασης του έργου, δηλαδή στη Στοά του Αττάλου στις 2 Μαΐου 2015. Με αυτό τον τρόπο μπόρεσαν να κοινωνήσουν κάτι που μελέτησαν και αγάπησαν. Η προσπάθεια των δύο συνεχόμενων εκδηλώσεων του Καλλιτεχνικού Σχολείου Γέρακα στην Αρχαία Αγορά επεδίωξε να εξετάσει τη μορφή - ουσία ως αίτιο και αποτέλεσμα δημιουργίας που ανάγεται σε προγενέστερες πολιτιστικές σταθερές, βάσει της πόλης και της παιδείας, χρησιμοποιώντας ως εργαλείο το ίχνος - παρουσία, σύμφωνα με τη σύγχρονη κωδικοποίηση, η οποία υπηρετεί την παγκο­σμιο­ποιημένη αντίληψη περί του πολιτισμού. Με δεδομένο ότι κάθε εποχή έχει τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά γνωρίσματα. Έχει τις δικές της ανάγκες και τα δικά της αιτούμενα. Ο νέος του σήμερα, στην εποχή των εικόνων και του διαδι­κτυα­κού γίγνεσθαι καλείται όχι μόνο να κατανοήσει και να ερμηνεύσει έννοιες, αλλά επι­πλέον να μπορέσει ο ίδιος να παράγει νοήματα, μέσα από μια συνεχή διαδικασία αλληλε­πίδρασης με το περιβάλλον του.

Η εννοιολογική περιγραφή που αφορά στην εικαστική εγκατάσταση έχει ως εξής: η ενιαία στήλη ενσωματώνει μια χρονικά κάθετη ανασκόπηση, που αναφέρεται σε τρεις διαφορετικές μορφές κοινωνικής δομής. Κάθε επίπεδο αυτής της στήλης αφορά σε κομβικά χρονικά σημεία κοινωνικών μοντέλων, ώστε ο μετέχων της δράσης να προβληματιστεί σχετικά με τις διαφορετικές κοινωνικές δομές, που χαρακτηρίζουν τις διαφορετικές πολιτισμικές περιόδους. Άρα τα τρία επίπεδα αφορούν σε διαφορετικές κοινωνικές δομές.

Το πρώτο επίπεδο μέσα από ένα καλειδοσκόπιο λαξεμένων και ζωγραφισμένων εικόνων αναφέρεται σε πρωταρχικές μορφές κοινωνίας. Στο μακρινό και σκοτεινό, σε πολλά σημεία ακόμα, παρελθόν του ανθρώπου, οπότε η ανάγκη του για επιβίωση τον οδήγησε στη δημιουργία των πρώτων μορφών κοινωνίας, ώστε να αντιμετωπίσει τους φυσικούς εχθρούς του.

Το δεύτερο επίπεδο επικεντρώνεται στην κλασική περίοδο της Αρχαίας Αθή­νας, όπου κυριαρχούσαν οι αρχές της ισοτιμίας και της ισονομίας για τους Αθηναίους πολίτες και αυτό παρουσιάζεται με μακέτα της Αρχαίας Αγοράς της Αθήνας σε κλίμακα 1:500. Η Αγορά για τον Αθηναίο πολίτη ήταν ο χώρος, όπου μπορούσε να αγορεύει και να αγοράζει, μεριμνώντας για την προστασία των θεσμών της κοινωνίας και προβάλ­λοντας παράλληλα τις κοινωνικές αξίες της ισονομίας και της ισοτιμίας. Ο χώρος της Αρχαίας Αγοράς ορίζονταν από τους «όρους», τα χωρικά σημεία πάνω σε σταυροδρόμια, οριοθετώντας τις κατεξοχήν δράσεις που αναπτύσσονταν σε αυτήν την περιοχή. Δηλαδή οι όροι είναι πύλες εισόδου, που διαπερνούσαν όσοι πληρούσαν τις προϋποθέσεις, που η κοινωνία όριζε, άρα είναι το χωρικό σημείο που υποδηλώνει τη συμμετοχή στα κοινά.

Το τρίτο επίπεδο αναφέρεται στη σύγχρονη πραγματικότητα. Παρουσιάζεται με μια νέα μακέτα της Αρχαίας Αγοράς κατασκευασμένη αυτή τη φορά με κάτοπτρα, ώστε να παραπέμπει στην κατακερματισμένη εικόνα του σύγχρονου ανθρώπου μπροστά στα πολλαπλά παράθυρα της οθόνης του υπολογιστή. Πλησίον της στήλης τοποθετήθηκε ένα ταμπλό - παγκόσμιος χάρτης. Ο επισκέπτης–θεατής της εγκατά­στα­σης καλείται να καθρεπτιστεί. Το είδωλο του φωτογραφίζεται -ψηφιακά- και καταγράφει το e-mail του, ώστε να γίνει αποδέκτης της φωτογραφίας. Στη συνέχεια τοποθετεί μια ακίδα στην περιοχή όπου σχηματίζεται η χώρα του ή η πόλη του, πάνω στον παγκόσμιο χάρτη.

Ο διαδικτυακός κόσμος που προβάλλεται στην οθόνη του υπολογιστή αφορά σε έναν χώρο αόρατο, πλην όμως υπαρκτό και κοστολογημένο (οι συχνότητες που καταλαμβάνει το διαδίκτυο αποτελούν εθνικό προϊόν). Εκεί όπου ο πολίτης του 21ου αιώνα μπορεί να αγοράσει, να πουλήσει, να ψηφίσει, να ενημερωθεί, να ψυχαγω­γηθεί, να επηρεάσει, να επικοινωνήσει, να εργαστεί, κ.ά., αρκεί να έχει πρόσβαση στο διαδίκτυο μέσα από πύλες που θα του εξασφαλίσουν αυτήν τη δυνατότητα. Στο επίπεδο με τα κάτοπτρα καθρεπτίζεται η μορφή του επισκέπτη της εγκατάστασης, αλλοιωμένη και παραμορφωμένη αλλά δεσπόζουσα, όπως ο ίδιος δεσπόζει και μπρο­στά στον υπολογιστή του. Όμως, καθώς αποδέχεται την πρόσκληση να στείλει τη φωτο­γραφία του ειδώλου του στο e-mail του, μετατρέπεται σε ένα σημείο στον παγκόσμιο χάρτη και, ενώ «αγοράζει» το προϊόν αυτής της υπηρεσίας (αφού διαθέτει δυνατότητα χρήσης και πρόσβασης στο διαδίκτυο), ο μετέχων της δράσης- επισκέπτης μετατρέπει ο ίδιος τον εαυτό και τις επιλογές του σε προϊόν, καθορίζοντας νέο πρότυπο κοινωνικών δομών. Μέσω της δράσης το ατομικό ίχνος μνήμης έγινε αναφορά συλλογικού πεδίου υπερβαίνοντας τα χρονικά, τα γεωγραφικά ή πολιτικά σύνορα, συνδέοντας έφηβους-μαθητές με πολίτες - περιηγητές από όλο τον κόσμο.

Στο ταμπλό του παγκόσμιου χάρτη όπου ο κάθε ένας επισκέπτης τοποθετεί την ακίδα στην περιοχή όπου σχηματίζεται η χώρα του ή η πόλη του, δηλώνεται με μια συμβολική πράξη ο διαχρονικά πολυπολιτισμικός χαρακτήρας της Αρχαίας Αγο­ράς των Αθηνών. Ενδεικτικά, επισκέφθηκαν την εγκατάσταση από Χιλή, Κολομβία, Αργεντινή, Βραζιλία, Μεξικό, διάφορες πολιτείες των ΗΠΑ, Καναδάς, Κούβα, Γαλ­λία, Πορτογαλία, Ισπανία, Ιρλανδία, Αγγλία, Γαλλία, Σκανδιναβικές και Κάτω Χώ­ρες, Πολωνία, Ιταλία, Κεντρική Ευρώπη, Βαλκανικές Χώρες, Ζιμπάμπουε, Ρωσία, Τουρκία, Ινδία, Κίνα, Ινδονησία, Καμπότζη, Κορέα, Φιλιππίνες, Ιαπωνία, Αυστραλία και Νέα Ζηλανδία. Η συμμετοχή στο πρόγραμμα είναι ποιοτική και αφορά σε διερεύνηση αξιών και συμπεριφορών. Οι μαθητές στη συνέχεια αξιολόγησαν το πρό­γραμμα, επικοινωνώντας τον αναστοχασμό τους με διαφορετικούς τρόπους έκφρασης.

Συμπεράσματα

Μέσα από την καλλιτεχνική παιδεία, οι έφηβοι μαθητές/ριες είχαν την ευκαιρία να αναγνωρίσουν την ατομική και ομαδική τους ταυτότητα, αντίστοιχα με την εμφανή σχέση μεταξύ όλων των ανθρώπων που συνεργάστηκαν. Συνεπώς αφορά τόσο τα μέλη της μαθητικής ομάδας όσο και τους επισκέπτες περιηγητές της Αρχαίας Αγοράς των Αθηνών. Οι μαθητές/ριες έμαθαν να επικοινωνούν τις από­ψεις τους και να αποκτούν εμπειρίες προσαρμογής μέσα στο κοινωνικό σύνολο. Διέθεσαν χρόνο μέσα και έξω από την τάξη, προκειμένου να υλοποιήσουν την εικα­στική εγκατάσταση. Αναγνωρίζοντας τα σημεία του χρόνου, του τόπου και του ανήκειν, ανέπτυξαν μια προσωπική κοινωνική ταυτότητα. Προκάλεσαν το ενδια­φέρον και ενέπνευσαν τους μετέχοντες στην εικαστική εγκατάσταση, αφού τους ώθησαν να προβληματιστούν σχετικά με την έννοια Πόλις-Παιδεία-Πολιτισμός.

Η συμμετοχή στο πρόγραμμα είναι ποιοτική και αφορά σε διερεύνηση αξιών και συμπεριφορών. Σε ένα μικρό ποσοστό οι μαθητές προσπάθησαν να βρουν διασυνδέσεις νοητικές, συναισθηματικές, ψυχικές. ​​ Ενώ σε ποσοστό 80% στάθηκαν στην εικόνα που εισέπραξαν, δηλαδή στη μορφή, στο σχήμα, στα χαρακτηρίστηκα της. Οι επισκέπτες ανταποκρίθηκαν στην πρόσκλησή μας με ενθουσιασμό που συγκινεί. Το γεγονός αποδεικνύεται με το εξής περιστατικό: όταν αποσύραμε τις ακίδες με τις οποίες μπορούσαν να αφήνουν το ίχνος τους πάνω στον παγκόσμιο χάρτη, έπαιρναν την ακίδα από άλλο σημείο του χάρτη για να αφήσουν και το δικό τους ίχνος.

Συμπερασματικά όταν η καλλιτεχνική παιδεία συνδυάζεται με την εκπαίδευση, παρέχει ένα δυναμικό εργαλείο και μπορεί να παίξει πολύ σημαντικό ρόλο στη δημιουργία υπεύθυνης κοινωνικής συμπεριφοράς. Ενώ, παράλληλα, καλλιεργεί στους νέους ανθρώπους την ικανότητα της ολιστικής αντίληψης και της συμβολικής σκέψης²⁶. ​​ Άρα τόσο οι μαθητές/τριες όσο και κάθε μετέχων επισκέπτης βίωσαν την έννοια της μορφής μέσα σε ένα διαφορετικό πλαίσιο αξιών και αναζητήσεων από αυτό της κλασικής αρχαιότητας. Βίωσαν τη συμβολική μορφή σε σχέση με το διαδίκτυο, διερευνώντας το σύγχρονο είδωλο, δηλαδή τη μορφή μέσω της εικονικής πραγματικότητας. Ενώ παράλληλα ολοκληρώνοντας τις σκέψεις μας διαπιστώσαμε ότι αλληλεπίδρασαν, οι μαθη­τές οι πολίτες και οι περιηγητές μιας πόλης στο πλαίσιο ενός ανοικτού σχολείου συνδέοντας τη θεωρία με την πράξη. Η εγκατάσταση έγινε παρατηρητήριο, έγινε ση­μείο αναφοράς, αφορμή για ερωτήματα και σημείο εκκίνησης μιας νέας ιεράρ­χησης στοιχείων, όπως έρευνα, δράση, συμμετοχή.

Μέσω της γνώσης του πολιτισμού με εργαλείο προσέγγισης διαφορετικής αισθητικής, μιας αισθητικής που ως κριτήριο της θέτει τη διαδραστική αλλά και ατομική σχέση ανάμεσα στον θεατή και το έργο, τα παιδιά βίωσαν τη σχέση με τον εαυτό τους.

Τελικά, μέσω της τέχνης μπορούν αφενός να υλοποιηθούν οι στόχοι του αναλυτικού προγράμματος της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, με τέτοιο τρόπο ώστε το σχολείο να διαδραματίζει έναν μετασχηματιστικό ρόλο, όπου η μάθηση εστιάζει στην καλλιέργεια των πολλαπλών μορφών νοημοσύνης και στη σύνδεση των μαθησιακών δρώμενων με την κοινωνία, παρέχοντας ένα δυναμικό πεδίο για αειφόρο ανάπτυξη. Ταυτόχρονα μέσω της τέχνης εδραιώνονται, διαδίδονται και αφομοιώνονται οι πολιτιστικές αξίες, ο θεμελιώδης στόχος της παιδαγωγίας κατά τον Durkheim, η κοινωνική συνοχή καθιερώνεται μέσα στον κοινό τόπο, την πόλη ή πόλη–κράτος και το έθνος, βάσει μιας «εξαιρετικής συνάντησης», κάθε άτομο κερδίζει την αυτογνωσία αλλά και «εισχωρεί σε ό,τι βλέπει ο άλλος»²⁷.

Βιβλιογραφία

• Alberti L. B., De Pictura, [Πραγματείες περί Ζωγραφικής Αλμπέρτι και Λεονάρντο], Βικελαία Βιβλιο­θήκη, Ηράκλειον Κρήτης, 1988

• Ανδρόνικος Μ., Ο Πλάτων και η Τέχνη, Αθήνα, Νεφέλη, 1986

• Ardouin Ι., L’ education artistique α l’ école, [Η Καλλιτεχνική Αγωγή στο Σχολείο], Αθήνα, Νεφέλη 2000

• Basin Y., Semantic Philosophy of Art, [Σημειολογία, φιλοσοφία της Τέχνης], Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1991

• Benjamin W., Essays, The Work of Art in the Age of Mechanical Reproduction [Δοκίμια για την τέχνη] Αθήνα, Κάλβος, 1978

• Bloom B.S., Taxonomy of Educational Objectives, London, Longman, 1965

• Cassirer Ε., An essay on man, [Δοκίμιο για τον άνθρωπο], Αθήνα, Κάλβος, 1985

• Chapman, H. L., Approaches to Art in Education, [Διδακτική της τέχνης], Αθήνα, Νεφέλη, 1993

• Chapman, H. L., Approaches to Art in Education, [Διδακτική της τέχνης], Αθήνα, Νεφέλη, 1993

• Coomaraswamy A. K., Art and Tradition, [Τέχνη & Παράδοση], Αθήνα, Πεμπτουσία, 1992

• Gardner H., Multiple Intelligences in the Classroom, London, Harvard University, 1998

• Festinger L., Schachter S., Back K., Social Pressures in Informal Groups, New York, Harper & Brothers, 1959

• Fromm E., Man for himself, [Ο Άνθρωπος για τον εαυτό του], Αθήνα, Μπουκουμάνη

• Καλούρη – Αντωνοπούλου, Ρ., Αισθητική Αγωγή, Αθήνα: Ελλήν. 1999

• Macdonald D., Theory of Mass Culture, in Mass Culture, New York, The Free Press, 1957

• Malraux A., Le musée imaginaire, [Το Φανταστικό Μουσείο], Αθήνα, Πλέθρον, 2007

• Meyer E., The culture of the school and the problem of change, [Ομαδική διδασκαλία θεμελίωση και παραδείγματα], Θεσσαλονίκη, Κυριακίδης, 1987.

• Μουρέλου Γ. Ι., Θέματα Αισθητικής και Φιλοσοφίας της Τέχνης, Αθήνα, Νεφέλη, 1985, τομ. Β

• Παπαδόπουλος Γ., Διά Παιδαγωγίας Κοινωνών Αποτραγικοποίησις, Αθήνα, Εντός, 1999

• Παπαδόπουλος Γ., Μυθοπλασία, Βίωμα και Παιδεία, Αθήνα, Ψηφίδα, 2012

• Picasso P., Thoughts about Art, στο The Arts, New York, Μάιος, 1923

• Πρεβεδουράκη Κ., Σκηνή και εικόνα, Αρχέτυπο και Παιδαγωγία, διδακτορική διατριβή κατατεθειμένη στο κέντρο τεκμηρίωσης, Σχολή Ανθρωπιστικών Επιστημών (Σ.Α.Ε.), Τμήμα Επιστημών της Προσχολικής Αγωγής και του Εκπαιδευτικού Σχεδιασμού (Τ.Ε.Π.Α.Ε.Σ.), Πανεπιστήμιο Αιγαίου

• Rainer K. W., Johannes Itten, Kunstpadagogik als Erlebnispadagogik, ​​ [Η εικαστική παιδαγωγική ως ολιστική παιδαγωγική], Αθήνα, Ένωση Καθηγητών Καλλιτεχνικών Μαθημάτων, 2000

• Rohrs H., The movement of Progressive Education, [Το Κίνημα της Προοδευτικής Εκπαίδευσης], Θεσσαλονίκη, Κυριακίδης, 1984

• Stathopoulou P (Σταθοπούλου Π.)., Bolieraki K. (Μπολιεράκη Κ.), Maravelaki, Μ. (Μαραβελάκη Μ.) (2006) Τeaching About Environment Through Recycling Art And Trash Art. The International Journal of the Arts in Society, volume 2, issue 6, pp,9-18. Article: Print (Spiral Bound). Article: Electronic (PDF File; 1021.355KB). Εκδότες: Mary Kalantzis and Bill Cope, University of Illinois, Urbana-Champaign, USA. http://artsinsociety.com/

http://www.culturenow.gr/37879/diethnhs-hmera-moyseiwn-2015-me-symmetoxh-dekadwn-