Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης

Συμπόσιο του Ορίζοντα Γεγονότων

13 – 14 Απριλίου 2018

Κωνσταντίνα Μπολιεράκη

Η διδακτική των εικαστικών ως μορφή καλλιτεχνικής πράξης

Η διδακτική των εικαστικών είναι εν δυνάμει μορφή καλλιτεχνικής πράξης; Η εικαστικοπαιδαγωγική διαδικασία μπορεί να αποτελέσει μια μορφή εικαστικής δημιουργίας; Έχοντας την πρόθεση να αναζητήσουμε απάντηση στα παραπάνω ερωτήματα θα αναφερθούμε σε τρεις εργασίες που εκπονήθηκαν στο Καλλιτεχνικό Σχολείο Γέρακα: α) το Εικαστικό-Περιβαλλοντικό Παιχνίδι, β) Αρχαιότητα και Σύγχρονη Πραγματικότητα, γ) Το βιβλίο και μια άλλη ιστορία με χαρακτηριστικά και ιδιότητες καλλιτεχνικού έργου, παρουσιάστηκαν δε με επιτυχία, αντίστοιχα, σε  χώρους πολιτισμού, προβάλλοντας τόσο την παιδαγωγική όσο και την καλλιτεχνική διάσταση της διδακτικής της τέχνης. Με αποτέλεσμα η διδακτική των εικαστικών να καταδεικνύεται ως μορφή καλλιτεχνικής πράξης.

Σε κάθε προσέγγιση της τέχνης και του έργου τέχνης αναγνωρίζουμε  τη φαντασία, τη δημιουργικότητα και τη πρωτοτυπία ή αυθεντικότητα και τις χαρακτηρίσουμε και ως ιδιότητες της (Λάββας, Γ., 2004:10). Η φαντασία είναι η ικανότητα της διάνοιας να συνθέτει νέες παραστάσεις. Η δημιουργικότητα σχετίζεται με τη νοημοσύνη και τη γνωστική λειτουργία. Η αυθεντικότητα ή πρωτοτυπία αφορά  στην πραγμάτωση μιας πρωτότυπης ιδέας ανεξάρτητα αν υλοποιείται με δεξιοτεχνία. Παράλληλα η μέθοδος στη διαδικασία δημιουργίας καλλιτεχνικού έργου ή σπουδής αφορά στο πειραματισμό, στη παρατηρητικότητα, στη κρίση.

Στην καλλιτεχνική πράξη ο πειραματισμός σημαίνει αυτοσχεδιασμός και συνδέεται με τη φαντασία. Η κρίση είναι η ικανότητα του ανθρώπου να εμβαθύνει λογικά και να καταλήγει σε συμπεράσματα, αφορά στην αξιολόγηση του έργου τέχνης και στην ιδιότητα της αυθεντικότητας ή πρωτοτυπίας. Η παρατηρητικότητα οδηγεί στη γνώση που όταν είναι απελευθερωμένη από προκαταλήψεις προκύπτει κάτι νέο, που αφορά σε διαδικασίες δημιουργικότητας. Στην τέχνη η δημιουργικότητα αφορά σε ένα μορφικό προϊόν, ανεξάρτητα αν είναι ένα αντικείμενο ή  «οι σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων (που παράγει ο καλλιτέχνης) μέσω των αισθητικών αντικειμένων»(http://en.wikipedia.org/wiki/Relational_art, http://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/09528820701433323).

Η δημιουργικότητα είναι τόσο προσωπική υπόθεση του κάθε ατόμου, όσο και αποτέλεσμα εκπαιδευτικής παρέμβασης. Και σε αυτό ακριβώς το σημείο είναι που συναντάει η δημιουργικότητα του μαθητή τη δημιουργικότητα του εικαστικού εκπαιδευτικού, όταν αφενός αντικειμενικές αξίες με τη μορφή των μορφωτικών αγαθών κωδικοποιούνται και γίνονται υποκειμενική πρακτική στον μαθητή (Καλούρη, Ρ., 1999:24), παράγοντας αισθητικά αντικείμενα.  Και αφετέρου ο εικαστικός εκπαιδευτικός, συνυπολογίζοντας τις δυνατότητες των μαθητών του και έχοντας ως αρωγό την καλλιτεχνική και παιδαγωγική του γνώση συνθέτει εικαστικές δράσεις, που ανταποκρίνονται στους στόχους της διδακτικής των εικαστικών (ενίσχυση της προσωπική ανάπτυξης, ανάδειξη του κοινωνικού ρόλου της τέχνης, εκτίμηση της πολιτιστικής κληρονομιάς) (Chapman,H. L., 1993:22). Αν τώρα η δράση έχει και την ιδιότητα της αυθεντικότητας ή πρωτοτυπίας τότε εν δυνάμει η διδασκαλία είναι ένα καλλιτέχνημα.

Αρά το τρίπτυχο Φαντασία – Δημιουργικότητα – Αυθεντικότητα ή Πρωτοτυπία ως ιδιότητες του έργου τέχνης συναντά τον πειραματισμό, την παρατηρητικότητα, την κριτική ικανότητα, ως βασικά στοιχεία τόσο της διαδικασίας δημιουργίας έργου τέχνης όσο και ως δρόμος προς τη σύνδεση της καλλιτεχνικής πράξης και της διδακτικής των εικαστικών (Μπολιεράκη  Κλ., Μπολιεράκη Κ., 2015).

Με άξονες την Τέχνη και την Εκπαίδευση, στο Καλλιτεχνικό Γυμνάσιο Γέρακα οραματιστήκαμε μια διδασκαλία περί της τέχνης μέσω της τέχνης

Εικαστικό-Περιβαλλοντικό Παιχνίδι

Το Εικαστικό-Περιβαλλοντικό Παιχνίδι σχεδιάστηκε και αναπτύχθηκε στο πλαίσιο της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης. Το πρόγραμμα  προσεγγίζει με εικαστικό τρόπο περιβαλλοντικά θέματα, ενώ το 2011 έλαβε βραβείο αριστείας και καινοτομίας του Υπουργείου Παιδείας.

Το Εικαστικό περιβαλλοντικό παιχνίδι αφορά σε μια επίπεδη πλατφόρμα με την δυνατότητα ταλάντωσης. Το παιχνίδι παίζεται με ερωτοαπαντήσεις. Στόχος είναι να βιώσουμε το σχήμα όλοι μαζί κερδίζουμε, ή όλοι μαζί χάνουμε. Δηλαδή  είμαστε όλοι εξίσου υπεύθυνοι για το περιβάλλον μας και τον πολιτισμό μας (Μπολιεράκη, Κ., Μαραβελάκη, Μ, Κυζερίδη, Μ, Φυντανίδου, Τ., 2010).

Είναι συνήθης πρακτική των καλλιτεχνών της περιβαλλοντικής τέχνης να απευθύνονται σε μεγάλες κοινωνικές ομάδες ενεργοποιώντας τες προς την κατεύθυνση της προστασίας του περιβάλλοντος με κοινό σκοπό και κοινές ευθύνες (Peterson, R. 2004).

Η ομάδα των εικαστικών εκπαιδευτικών αφού καταλήξαμε στη μορφή που θα έχει η εγκατάστασή προτρέψαμε τους μαθητές να ανασύρουν στοιχεία που αφορούν στο κύκλο του νερού από διαφορετικά γνωστικά αντικείμενα. Οι μαθητές τόσο ως άτομα όσο και ως μέλη ομάδας καθοδηγούμενοι από την ομάδα των εικαστικών εκπαιδευτικών πειραματίστηκαν με σχήματα, χρώματα, υλικά, καταλήγοντας στις επιμέρους κατασκευές. Ενεργοποίησαν όλη τη σχολική κοινότητα, συλλέγοντας ερωτήσεις που θα χρησιμοποιούσαν στο παιχνίδι.

Αποτιμώντας την όλη δράση 6 χρόνια μετά την υλοποίηση της κατασκευής, το παιχνίδι παρουσιάστηκε σε μαθητικό φεστιβάλ, όπου οι μαθητές-δημιουργοί και νυν φοιτητές μετείχαν σε στρογγυλό τραπέζι, όπου κατέθεσαν τα ψυχοκινητικά, γνωστικά και κοινωνικά οφέλη, που εισέπραξαν κατά το χρόνο δημιουργίας του εικαστικού-περιβαλλοντικού παιχνιδιού. Όσο αφορά στην περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση: ακόμα και αν δεν αποτελεί το περιβάλλον αντικείμενο της προσωπικής τους αναζήτησης τα υλικά που χρησιμοποιούν στη καθημερινότητά τους είναι φιλικά προς αυτό (Μπολιεράκη, Κ., 2016) .

Έτσι εντάσσοντας στην εκπαιδευτική διαδικασία τόσο ο εικαστικός εκπαιδευτικός όσο και ο μαθητής τη μέθοδο δημιουργίας εικαστικού έργου, δηλαδή τον πειραματισμό, την παρατηρητικότητα, την κριτική σκέψη η ατομική έκφραση συνάντησε τη δημιουργία και την προσωπική πλήρωση, ενώ σιγά -σιγά η όλη δράση απέκτησε χαρακτήρα κοινωνικού σχόλιου και προβληματισμού, διαμορφώνοντας κοινωνική συνείδηση και υπεύθυνη περιβαλλοντική συμπεριφορά.

Αρχαιότητα και Σύγχρονη Πραγματικότητα

Η μετάβαση από την ατομική έκφραση στη συλλογική δράση μέσα από την ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομίας είναι ο στόχος της επόμενης δράσης, που πρόεκυψε από τη συνεργασία του Καλλιτεχνικού Σχολείου Γέρακα με την Α΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και του αρχαιολογικού χώρου της Αρχαίας Αγοράς Αθηνών. Η πρόταση αφορά σε μια διαδραστική εγκατάσταση με σκοπό την αισθητική και κοινωνική αγωγή των συμμετεχόντων. Η  εγκατάσταση παρουσιάστηκε στην ημέρα μουσείων στη Στοά  του Αττάλου.

Η ομάδα των εικαστικών εκπαιδευτικών εστίασε στη σύνδεση του τότε με το σήμερα. Οδήγησε την ομάδα των μαθητών να αναζητήσει στο χώρο του διαδικτύου δραστηριότητες αντίστοιχες με αυτές που οι Αθηναίοι πολίτες είχαν στο χώρο της Αρχαίας Αγοράς «αγορεύειν, αγοράζειν, εκλέγειν και εκλέγεσθαι» (Μπολιεράκη, Κ., Πρεβεδουράκη, Κ., 2016), τονίζοντας  την ειδοποιώ διαφορά ότι: στο διαδίκτυο θέτεις το εαυτό ως προϊόν για τη χρήση του.

Η διαδραστική εικαστική εγκατάσταση, που προτείναμε αναπτύσσεται σε μία κατακόρυφη στήλη, που ενσωματώνει τρεις διαφορετικές μορφές κοινωνικής δομής.

Η εγκατάσταση περιλαμβάνει τη μακέτα της Αρχαίας Αγοράς  κατασκευασμένη από κάτοπτρα. Οι μαθητές συνομίλησαν με τον επισκέπτη της εγκατάστασης ενημερώνοντας τον και προσκαλώντας τον να  αποτυπώσει ψηφιακά την εικόνα του, ώστε στη συνέχεια να λάβει ηλεκτρονικά τη φωτογραφία του στο e-mail του, ενώ σε ένα ταμπλώ – παγκόσμιο χάρτη τοποθετεί μια ακίδα στην περιοχή, που σχηματίζεται η χώρα ή η πόλη του, αφήνοντας τόσο το ψηφιακό όσο και το φυσικό ίχνος του.

Στη συνέχεια σε συνεργασία με το Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών- Σχολή Θετικών Επιστημών- Τμήμα Πληροφορικής και Τηλεπικοινωνιών αποτυπώσαμε όλη τη δράση σε μια on line πλατφόρμα, ώστε να φανεί εκτός από το τελικό αποτέλεσμα και η διαδικασία εκπόνησης της δράσης καθώς και το πλαίσιο στο οποίο εντάχθηκε. Το προϊόν αναρτήθηκε στην ιστοσελίδα του Σχολείου μας http://dl110.madgik.di.uoa.gr:8080/kallitexniko-geraka/theme?id=%CE%91%CF%81%CF%87%CE%B1%CE%B9%CF%8C%CF%84%CE%B7%CF%84%CE%B1-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%A3%CF%85%CE%B3%CF%87%CF%81%CE%BF%CE%BD%CE%B7-%CE%A0%CF%81%CE%B1%CE%B3%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%B9%CE%BA%CF%8C%CF , αποστάλθηκε σε όλους τους πολίτες που είχαν φωτογραφηθεί και δώσει το mail τους καθώς και στην ομάδα των μαθητών που συμμετείχαν στη δράση.

Η διαδικασία κατασκευής και ολοκλήρωσης του έργου, όπως σταδιακά διαμορφώθηκε, με  την έρευνα,  τη δράση και τη συμμετοχή του  θεατή ως μέρος του έργου αποκτάει παγκόσμια διάσταση με την χρήση των ΤΠΕ. Παράλληλα βιώνουμε το σχήμα φαντασία-δημιουργικότητα-αυθεντικότητα ή πρωτοτυπία, αλλά και με την αμεσότητα της τέχνης, την έκφραση και την επικοινωνία, που διαχρονικά είναι χαρακτηριστικά της τέχνης.

Το βιβλίο και μια άλλη ιστορία

Στη επόμενη ενότητα οδηγούμαστε από τη ατομική έκφραση, με τη ανάλογη διδακτική πλαισίωση, σε μια νέα κατάσταση που αφορά σε διαδικασίες δημιουργικότητας. Η δράση «Το βιβλίο και μια άλλη ιστορία» έχει ως αφετηρία τα βιβλία καλλιτεχνών. Είναι ένας τρόπος για να δούμε το βιβλίο -ένα αντικείμενο τόσο οικείο στο σχολικό περιβάλλον- έξω από το  πλαίσιο με το οποίο το έχουμε ταυτίσει.

Στην εποχή μας όλα είναι ρευστά. Είναι ανάγκη οι αξίες και οι συμπεριφορές να ενταχτούν στο νέο πλαίσιο πραγματικότητας. Αν ο καλλιτέχνης στο μοντερνισμό με οξυμένη συνείδηση απέναντι στο κοινωνικό γίγνεσθαι οδήγησε  την πρωτοτυπία στα όρια της(Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών Παρισιού. Ομάδες, Κινήματα, Τάσεις της Σύγχρονης Τέχνης μετά το 1945:1991), σήμερα καλείται να ισορροπήσει ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν, διαμορφώνοντας αυτό το εξαιρετικά ζωντανό και μεταβαλλόμενο στοιχείο της πολιτιστικής μας ταυτότητας που ονομάζεται παράδοση.

Παράλληλα η εκπαίδευση εμπνέεται από το μύθο και διαπλάθει ήθος.

Το βιβλίο θα αποτελούσε τόσο έμπνευση όσο και περιορισμό ως προς την ανάπτυξη του θέματος. Οι μαθητές κλήθηκαν να αφηγηθούν στις τρεις διαστάσεις μια αίσθηση, εντύπωση ή ιδέα. Πειραματίστηκαν με οικεία υλικά, σε πρωτότυπες φόρμες. Έτσι δημιούργησαν βιβλία ως αυτόνομα έργα τέχνης, που χρησιμοποιούν τη μορφή του βιβλίου και παράγονται ως μοναδικά αντικείμενα μετατρέποντας  ένα βιβλίο από την αρχική του μορφή σε μια διαφορετική μορφή, αλλάζοντας την εμφάνιση και  -ίσως- το νόημα του, με σύμμαχο -όμως πάντα- τη δημιουργικότητα και την καλλιτεχνική φαντασία. Τα εικαστικά βιβλία αναπτύσσονται σε βάθος, καθ’ ύψος, είναι διάτρητα ή ανάγλυφα, μετατρέπονται σε σκηνικό μιας εικαστικής αφήγησης, είτε ως  αδιάσπαστο  εικαστικό αποτέλεσμα συνδέεται το κείμενο με την εικόνα. Τα βιβλία αναδημιουργήθηκαν, αποτελώντας τόσο την αφετηρία της έρευνας και της μελέτης των μαθητών όσο και το υλικό με το οποίο ανέπτυξαν το θέμα που διαχειρίστηκαν.

Η έννοια της ανακύκλωσης σε σχέση με την αναδημιουργία και την τέχνη διαμορφώνει συνειδήσεις και προτείνει τρόπους χρήσης. Οι μαθητές ενημερώνονται, γνωρίζουν, συμμετέχουν, συσχετίζουν ποικίλες πληροφορίες και αναπτύσσουν τη δημιουργικότητα τους, διαμορφώνουν την καλλιτεχνική και πολιτισμική συνείδηση και ταυτότητά τους ως Έλληνες και ως μέλη της ευρωπαϊκής και παγκόσμιας- κοινότητας.

Η έκθεση «το βιβλίο και μια άλλη ιστορία» με βιβλία-έργα μαθητών του Καλλιτεχνικού Σχολείου Γέρακα  παρουσιάστηκε το Μάη του 2018 στην βιβλιοθήκη της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών, ενώ συνεχίζει το ταξίδι της στη βιβλιοθήκη του Πολυτεχνείου Κρήτης.

Συμπέρασμα

Σε κάθε ένα από τα παραπάνω παραδείγματα φαίνεται ο διττός ρόλος του καλλιτέχνη εκπαιδευτικού, που του επιτρέπει να συνθέτει το πλαίσιο -με εικαστικούς όρους- μέσα στο οποίο να μπορεί εκφραστεί δημιουργικά ο μαθητής.

Ώστε η διδακτική των εικαστικών,  απαντώντας στις ιδιότητες της τέχνης, που αφορούν στη φαντασία, τη δημιουργικότητα, την αυθεντικότητα ή πρωτοτυπία είναι μορφή καλλιτεχνικής πράξης και ανεξάρτητης τέχνης.

Βιβλιογραφία

• Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών Παρισιού. Ομάδες, Κινήματα, Τάσεις της Σύγχρονης Τέχνης μετά το 1945:1991, (1991), Αθήνα: ΕΞΑΝΤΑΣ ΕΚΔΟΤΙΚΗ Α.Ε
• Chapman,H. L., (1993), Διδακτική της τέχνης, Αθήνα: Νεφέλη
• Καλούρη – Αντωνοπούλου, Ρ., (1999), Αισθητική Αγωγή, Αθήνα: Ελλήν
• Λάββας, Γ.,(2006), Ιστορία της Τέχνης, Παράλληλο κείμενο, Πάτρα: ΕΑΠ
• Μπολιεράκη, Κ., Μαραβελάκη, Μ, Κυζερίδη, Μ, Φυντανίδου, Τ., (2010), Παιχνίδι για το Αειφόρο Σχολείο του παρόντος και του μέλλοντος, 4ο Πανελλήνιο Συμπόσιο «Το Αειφόρο Σχολείο του παρόντος και του μέλλοντος», Αθήνα.
• Μπολιεράκη, Κ., 2016, Η καλλιτεχνική διάσταση της εικαστικοπαιδαγωγικής διαδικασίας, 1ο Πανελλήνιο Συνέδριο Περιφερειακή Διεύθυνση Εκπαίδευσης Νοτίου Αιγαίου με θέμα: «Αναδεικνύοντας γέφυρες επικοινωνίας ανάμεσα στη διδακτική και την τέχνη στο σύγχρονο σχολείο», Σύρος, Αθήνα: Ars Libri
• Μπολιεράκη, Κ., Πρεβεδουράκη, Κ., 2016, Παιδεία–Πολιτισμός και Τέχνες, 5o Πανελλήνιο Συνέδριο Επιστημών Εκπαίδευσης, Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
• Μπολιεράκη Κλειώ, Μπολιεράκη Κωνσταντίνα, (2015), ΤΕΧΝΗ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ – Διπλωματική εργασία, ΠΕΣΥΠ, Α.Σ.ΠΑΙ.Τ.Ε.
• R (2004). Transforming trash. Redding Museum of Arts & History – Turtle Bay Museums. www. Turtle Bay / Transforming Trash Exhibition
• Πρεβεδουράκη, Κ., Μπολιεράκη, Κ., (2016), , Ατομικό Ίχνος, Συλλογικό Πεδίο, 1ο Διεθνές Συνέδριο «Η Τέχνη στη Εκπαίδευση Καινοτομίες πρακτικές στο σχολείο του 21ου αιώνα», ΙΕΠ, ΑΣΚΤ, Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών
• www.iliaweb.gr/periploka-erga-texnis-kataskevasmena-apo-vivlia/
• mothersblog.gr/free-time/story/18921/kallitexnis-dinei-nea-pnoi-se-palia-vivlia-ftiaxnontas-glypta-apo-tis-lexeis
• reader.gr/news/viral/iaponas-kallitehnis-metatrepei-vivlia-se-glypta-pic
• http://en.wikipedia.org/wiki/Relational_art, http://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/09528820701433323